नवरात्र हा हिंदू धर्मातील एक प्रमुख उत्सव आहे जो दरवर्षी दोनदा साजरा केला जातो – एकदा चैत्र महिन्यात आणि दुसऱ्यांदा आश्विन महिन्यात. ‘नव’ म्हणजे नऊ आणि ‘रात्र’ म्हणजे रात्र, अशा प्रकारे नवरात्र म्हणजे नऊ रात्रींचा उत्सव. हा उत्सव देवी दुर्गा आणि तिच्या नऊ रूपांची पूजा करण्यासाठी साजरा केला जातो.
नवरात्रीचे महत्त्व:
देवी दुर्गेची पूजा: नवरात्री हे देवी दुर्गेचे नऊ दिवसांचे उत्सव आहेत. या काळात, देवीच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते: शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चंद्रघंटा, कुष्मांडा, स्कंदमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी आणि सिद्धिदात्री.
असुर-संहार: नवरात्रीचा उत्सव देवी दुर्गेचा महिषासुरमर्दिनी रूपाचा विजय दर्शवतो. महिषासुर नावाचा राक्षस देवांना त्रास देत होता. देवी दुर्गाने त्याचा पराभव करून देवांना त्याच्या त्रासापासून मुक्त केले.
आध्यात्मिक उन्नती: नवरात्रीचा काळ हा आध्यात्मिक उन्नतीसाठी एक उत्तम काळ मानला जातो. या काळात भक्त उपवास, पूजा, स्तोत्रपठण आणि ध्यान करतात. यामुळे त्यांच्या मनातील नकारात्मक विचार दूर होऊन सकारात्मक विचारांना प्रोत्साहन मिळते.
नवीन सुरुवात: नवरात्री नवीन सुरुवातीसाठी एक शुभ काळ मानला जातो. अनेक लोक नवीन व्यवसाय सुरू करण्यासाठी किंवा महत्त्वाचे निर्णय घेण्यासाठी या काळाची निवड करतात.
सामाजिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व: नवरात्रीचा उत्सव केवळ धार्मिकच नाही तर सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्ट्याही महत्त्वाचा आहे. या काळात लोक एकत्र येऊन देवीची पूजा करतात, गरजू लोकांना मदत करतात आणि विविध सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी होतात.
नवरात्रीचे दिवस:
प्रतिपदा: घटस्थापना – या दिवशी, घरात कलश स्थापन केला जातो आणि देवीची मूर्ती स्थापित केली जाते.
द्वितीया: पूजा – या दिवशी, देवीची पूजा विधिवतपणे केली जाते.
तृतीया: चंद्र दर्शन – या दिवशी, चंद्र दर्शन केले जाते आणि देवीला नैवेद्य अर्पण केले जाते.
चतुर्थी: कुमारी पूजा – या दिवशी, ९ मुलींची पूजा केली जाते.
पंचमी: स्कंदमाता पूजा – या दिवशी, देवी स्कंदमाता यांची पूजा केली जाते.
षष्ठी: कात्यायनी पूजा – या दिवशी, देवी कात्यायनी यांची पूजा केली जाते.
सप्तमी: कालरात्री पूजा – या दिवशी, देवी कालरात्री यांची पूजा केली जाते.
अष्टमी: महागौरी पूजा – या दिवशी, देवी महागौरी यांची पूजा केली जाते.
नवमी: नवमी – या दिवशी, देवीला नैवेद्य अर्पण केले जाते आणि कन्याभोजन केले जाते.
दशमी: विजयादशमी – या दिवशी, देवीची मूर्ती विसर्जित केली जाते आणि रावणावर रामाचा विजय साजरा केला जातो.
नवरात्रीचे उत्सव:
नवरात्रीचा उत्सव भारतात सर्वत्र साजरा केला जातो. या काळात, मंदिरे सजवली जातात आणि देवीची पूजा केली जाते. अनेक ठिकाणी, गरबा आणि डांडिया सारख्या सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
नवरात्रीचे व्रत:
नवरात्रीच्या काळात, अनेक लोक उपवास करतात. उपवासामध्ये, लोक मांसाहार, अंडी आणि कांदे-लसूण खाणे टाळतात. काही लोक फक्त फळे आणि दूध यांचे सेवन करतात, तर काही लोक फक्त एक वेळ जेवण करतात.